Tuesday, December 18, 2007

Lal Ropui 'Vanhnuailiana' Chanchin

by: Lalhruaitluanga, Chanmari, Aizawl

Tualte Vanglai hian ti ti leh chanchin a ngah ngawt mai, an Lalpa Vanhnuailiana, Sailo Lal zinga ropui tak hi chuan mizo history a a dinhmun ngaihtuah chuan sawi zin a hlawh lem lo khawp mai. Kumpinu sipai General Lord Roberts-a te, mizo pasaltha Vanapa te, Laltheri te leh Tualte Vanglai te hi sawi zawm vek atan chuan a kar a zau lu deuh kan ti a ni maithei, mahse heng zawng zawng thui zawm vektu Sailo Ngurpui Vanhnuailiana chanchin i hriat chuan mak i ti lovang.

A hming hringtu:

He mizo Lal ropui tak Vanhnuailiana hi a thih hnuah pawh Kumpinu Lal kum Diamond Jubilee lawmna parade ah te, Afghan indo ah te zuk la tel thei cheu a. A chhan chu Kumpinu sipai General Lord Roberts-a sakawr chhuanvawr hming kha VONOLEL a ni a, chu chu Vanhnuailiana tihna mai a ni.

Vonolel-a chanchin chu Lz July 06-ah chipchiar taka tarlan a ni tawh a. Hemi hma hian lehkhabua lo ziak tawh an awm nual. L. Keivom chuan a lekhabu Zoram Khawvel 7na bung 6-ah khan a ziak a, He thu vêk hi Zikpuii Pa (K.C.Lalvunga) pawhin Venezuala Zin Kawng tihah chiang vak lovin a thailang tel bawk. Dr. Lalthanliana Mizo chanchin (Kum 1900 hmalam) tih ziaktu chuan General Lord Roberts chu India rama British sipai hotu commander-in-chief lo ni tawh kha a ni. Col. Roberts a la nih laiin kum 1871-72-a Mizoram runpui ah khan a tel ve a, Vanhnuailiana ngaisangtu tak a nih thu a ziak bawk.

Zikpuii Pa’n Lord Roberts leh Vanhnuailiana ten inremna (Sa Uitan) nei ni awmin a sawi a, Feb. 17th kum 1872 a Lord Roberts-a ten Champhai an thlen hian Vanhnuailiana chu a thi daih tawh, Zikpuii Pa hian kum 1977-ah Bogota hmun atanga a ziah a ni a, lehkhabu rawn tur tha a nei lo pawh a ni ang e, a demawm tehchiam love. Tin, a IFS pui L. Keivoma’n a lehkhabu Zoram Khawvel-7-na phek 161-a Vailen vawi 2-na 1871-72 a tih hi Vailen vawi 1-na tih zawk tur niin a lang bawk.

Vanhnuailiana hi thlahtu lamah pawh chhuanawm tak a ni. Sial rangin sial rang a hring, sakawlin sakawl a hring an tih ang maiin a pa Lalsavunga leh a pu pa Lallula te pawh kha an hun laia lal ropui leh fing tak khua leh tui nei tha, huaisen leh rorel thiam tak vek an ni. A pu pa Lallula (Thlanrawn Pawih Rawttu) khan a fapa Upa ber Lalpuiliana chu a hrisel that loh avangin chi thlah hman lovin a boral mai a hlauva, hmel pawh thlu lovin Pawih nula huaisen, mahni pawha thlawhhma a riak ngam Khuangtiali chu Lalpuiliana tan a neihsak ta a. Khuangtiali awmna turin a hrangin in a sak saka, Lalpuiliana chu zanah chauh ava riak thin a, khawvar hmain a haw leh thin si a, a nupui chuan a hmel pawh a hre thei lo e an ti. Lalpuiliana chuan fanu Vanhnuaithangi a nei a, a kum lehah Lalsavunga a lo piang ve thung a, (Lallula’n thlanrawn rawt hmingthang chawiin Van-hnuaithangi leh Lalsavunga te hming hi a sa a ni) Lalsavunga te unau chu a pu Lallula chuan a duat em em a, a pa Lalpuiliana khawih pawh a phal sak lo, a hrisel loh avangin a natna chu a kai ve ang tih a hlauhpui avangin a entir ringawt thin an ti.

Lalpuiliana a thih hnuin Lalsavunga te unau chu a pu Lallula chuan a enkawl chho zel a, Lalsavunga chu a lo puitling a, Samlukhaia a awm laiin a pu Lallula chuan Sumsuih bul Zawngtah khuaah kum 1786-ah a indantir ta a ni. Lalsavunga hian fa mipa 3 leh hmeichhe 3: 1) Vanhnuailiana, 2) Lalphunga, 3) Thawmvunga (Chhim leh hmar indo dawna Lalpuithanga ina kawlhnam kenga lam kha),4) Lalchawngpuii (Laltheri),5) Thangpuii leh 6) Chawngpuii (Vanpuilala Nupui Chawnpuituali) te an ni. Tichuan kum 1828-ah Lalsavunga chu Darlawng tlang a kaichho a, heta an awm lai hian a boral ta a, a aiawh turin Vanhnuailiana chu lalah a thu ve ta a ni. Vanhnuailiana hi kum 50 vel a ni tawh awm e, Vanhnuailiana atanga Sailo lal lo chhuahna Zahmuaka thleng inkar chu hetiang hi a ni :- Zahmuaka’n Thangura a hringa, Thangura’n Thanmanga, Thanmanga’n Sailova a hring a, Sailova’n Rohnaa a hring a, Rohnaa’n Lallula a hring a, Lallula’n Lalpuiliana a hring a, Lalpuiliana’n Lalsavunga a hring a, Lalsavunga’n Vanhnuailiana a hring leh a ni.

A vanglai:

A pa ai a awh hnu hian, a pa thurochhiah angin chhak nawr chhoh zel a tum a, Saitual a kai dawn hian a khawmi te lam zawl ram vat chu Pawihho (Thenkhatin thlanrawn pawih an ti a, thenkhatin Zahau pawih an ti bawk) in an lo that a ni awm e, chu thu Vanhnuailiana’n a hriat chuan a pasalthate chu Pawihho ûmzui turin a ti a, pasaltha hmingthang Vana Pa hoin an thawkchhuak a (Vana Pa hi a pa Lalsavunga pasaltha a chhawm tak zel a ni). Nileng zankhua a an ûm hnu chuan an nangching ta a (Ruallung vel hi ni awmin an sawi) Pawihho hotu pasaltha pakhat an kap hlum bawk a, Pawihho tlan zel chu Champhai atangin Tiau lui an kan a, thlamuang ta deuhin an inngai a ni awm e, mahse chutih lai chuan Vana Pa hote chuan an lo nangching leh ta a. Mahse Vana Pa chuan beihzui zel tha a ti tawh lo a, an inhnial phah nasa a ni awm e, pasaltha dang Chawngduma leh Tawktiala te chuan beihzui zel duh mah se an hotupa ber Vana Pa thu chu an awih ta a. Tawktiala thinrim chuan Vana Pa chu “Misual sim leh ang mai, i aw te chu i ti nem hlawi a”, a ti a ni awm e.

Darlawnga an kir leh chuan an lalpa Vanhnuailiana chuan milu pawh hawn lo mah se a lo lawm nasa khawp mai an ti. Hemi hnu zela Vanhnuailiana khaw kai chhoh dan hi sawi dan inang lo zeuh zeuh a awm a, K. Zawla chuan Saitual leh a chhehvel, Keifang, Ruallung, Lamzawl, Tualte chumi hnuah Champhai kai leh angin a sawi a. Dr. Lalthangliana ve thung chuan Saitual, Puilo, Vanchengte, Tualte, Lungdup (Buang khaw hmun) chutah Champhai kai angin a sawi ve thung. Engpawh nise a sual tampui love, a kaw pawimawh Saitual, Tualte leh Champhaiah te a awm thu an tarlang tho bawka. Keifanga a awm lai atang hian Van-hnuailiana chu lal ropui tak leh hausa tak buh pawh ngah tawh takin niin an sawi. Tin, Saituala a awm lai atang hian a nau Lalphunga leh a nu pawh a ko chho ta a (Kelsih emaw Hualngo emaw atanga Saitual kai an ni awm e).

Vanhnuailiana hian a hun laiin Mizo History-a chhinchhiah tur tam tak a hnutchhiah a, chungte chu Favang awllen hi tun hmain a awm ngai lova Vanhnuailiana hian a pa Lalsavunga thupek a zawma chhak a nawr chhoh laia a siam a ni, hemi hma hi chuan buh lâk dawn tep thlengin hlo an thlo thin a, awllen a awm ngai lo. Vanchengte khua a luh laiin Mizo History-a indo hmingthang Chhim leh Hmar Indo kha a awm nghe nghe a ni. Chhak leh Thlang Indo ah chuan a thi hman a, a thurochhiah erawh chu an indo chhan zinga pakhat a ni. Chuvang chuan tisa chuan Chhak leh Thlang Indo ah hian a tel lo a, a thu erawh chuan a la tel hram kan ti thei awm e. Vanhnuailiana leh a unaute pahnih Lalphunga leh Thawmvunga te an thi tawh a, Khawthlang lalte dotu chu a fate ho an ni. L.Keivom’an a lehkhabu phek 162-a Chhak leh Thlang Indo-a tel anga a ziah hi a dik chiah lo. Kum 1877-1880 velah Chhak leh Thlang Indo hi a awm chauh a ni. Heti lai thu ah hian Dr. Lalthanliana “Mizo Chanchin (kum 1900 hmalam)” tih ziaktu pawh hian a tisual. Phek 465-naah chuan Chhak leh Thlang Indo-a tel angin a ziak a, phek 530-ah chuan Vanhnuailiana hi thi tawh angin a sawi leh si. Engpawhnise Vanhnuailiana hi chu Chhak leh Thlang Indo ah hian a thi tawh ngei tih chu midang record atang pawhin a chiang tawk hle a ni. Kan sawi hmaih loh tur chu a hun lai hian Mizo pasaltha hmingthang tak tak a ngah em em a, Vana Pa, Chawngduma, Keikawla, Darphawka leh Zahmuaka te chu a lar zual an ni awm e.

A hun hnuhnung:

Hetiang Mizo lal ropui, Mizo History-a mel lung pawimawh tak phuntu hi a thih kum chiang taka sawi tur a awm lo hi a mak ngawt mai. Dr. Lalthanliana chuan kum 1872 vela thi angin a lehkhabuah hian a sawi a, mahse Vailen Vawi Hnihna a lo kal Political officer Silchar Bawrhsap J.W. Edgar chuan kum 1870 kum tawp lam khan khami hmaa Vanhnuailiana thih thu a dawn thu a ziak ve thung.

Vailen Vawi Hnihna in Champhai Khawzawl chhimlam an thlen ni Feb. 17 1871 chuan Vanhnuailiana hmun hlui an thleng a, Vanhnuailiana thlan an hmu a, Vanpuilala thlan ang deuh a ni a, an cheitha-in an vawng him tha zawk bawk. A vela ban an phunah chuan a ramsa lu leh ki an dah teuh a, thlan laiah chuan Kawl (Burmese) hoin an biak thin milim (Idol) keh an dah a, a hma lawka Sukte an thah lu pawh an tar a, thlan pawn lamah chuan ke pakhat a awm bawk. (India, Burma, Bangladesh-a Mizo chanchin B.Lalthangliana phek 412) Hei hian, Vanhnuailiana chu 1871 hi chuan a thi tawh ngei a ni tih a lantir. He thlan an hmuh atang hian, lal ropui tak a ni tih hriain, Lord Roberts pawh hian a sakawr hmingah Vanhnuailiana (Vonolel) hming a sak phah ni ngei tur a ni.

PS/ Vanhnuailiana-te Unau zingah hian Lalnu Ropuiliani a telh hmaih niin alang a, chhiartuten kan hriat atan; Vanhnuailiana farnu te zingah Ropuiliani leh Laltheri te hian hriat an hlawh hle a ni. Tin, Vanpuilala nupui Chawnpuitawli pawh kha a farnu tho a ni.

4 comments:

Zn^Rose said...

Nikhama Sailo chungchang lam ka van hre chak ve...

Unknown said...

I want to know more about Vannuailiana and Lalliansiama History because we the brethen of Lalliansiam also called NEIHSIAL NAM in Manipur, who once settled in the Triaupui Thlang in present Mizoram were know found unsearch till date. we know lived in Manipur and its adjoining states of North East India.
Our ancestral also once settled in Sialsih, Zothlang, Champhai, Muifang etc. asper our Traditional "KHOCHHUK" we alo practice "Vokpui Dawi/Vokpi Dawi" a traditional rituals.

Dr. John Lawmawma said...

Very good insight.. worthy of further study

Nunkhawhar said...

Tualte vanglai tel lo hi chuan Vanhnuailiana chanchin hi a kim lo riauvin ka hria,mahse thuziak tha tak chu a ni.